KIRILGAN BÖBREKLER

KIRILGAN BÖBREKLER

KİTAP 2024

Kitabı pdf olarak indirmek için tıklayın.

ÖNSÖZ

Böbrek hastalığı sıktır ve sinsidir. Böbrek hastalarının en büyük korkularından bir tanesi diyaliz hastası olmaktır. Halbuki doğru tedavi ile böbrek hastalarının çok azı diyaliz hastası olur. Umarım kitabı okur, beğenir ve yararlanırsınız. Diyalizden korunmanız dileğiyle.

Prof. Dr. Tekin AKPOLAT

2024

Neden yazdım?

40 yıllık doktorum, İç Hastalıkları ve Nefroloji uzmanıyım. Hekimlik hayatımın başından beri her konuda olduğu gibi sağlık konusunda da eğitimin önemine inanırım. Çalışma hayatımın çoğunda böbrek hastalarına yardımcı olmaya çalışırım. Hastalarımın çoğu da kırılgan böbrekler dediğim nispeten hafif böbrek sorunları olan hastalardır. Bu kitabı da kırılgan böbreği olan hastalar için yazdım.

Kırılgan böbrek neden önemli?

En önemli neden sık olmasıdır. Ama çoğu kez de hasta ya farkında değildir, ya önemsemiyordur.

Bu kitap neden önemli?

Kırılgan böbreği olanların hastalıklarını öğrenmeleri çok önemlidir. Böylece kendilerini böbrek krizinden (ileride yazacağım) koruyabilirler ve diyaliz tedavisine gerek duymadan bir yaşam sürebilirler.

Böbrek hastası olup da farkında olmamak mümkün mü?

Evet. Kırılgan böbreklerin sıklık kadar önemli bir diğer özelliği de belirtisiz yani sinsi olmasıdır. Hafif böbrek sorunlarında genellikle bir belirti yoktur, hastalar böbrek hastası olduklarını çoğu kez başka nedenle yaptırdıkları bir tahlil sonucu öğrenirler. Bazen de gece idrara kalkma, halsizlik, kansızlık gibi problemler olabilir ama hastalar bu problemlerin böbrek hastalığı ile ilgisinin farkında olmayabilir.

Pratik bilgi: Böbrek hastalığı sıktır, sinsidir, tedavi edilebilir.

Böbrek hastası olduğumu öğrendim. Şimdi ne olacak?

Çok farklı böbrek hastalıkları vardır. Kimisi hızlı ilerler, kimisi yavaş ilerler. Hatta bazısı çok yavaş ilerler. Bizim konumuz kırılgan böbrekler.

O zaman şöyle sorayım. Doktorum böbreğimin kırılgan olduğunu söyledi. Şimdi ne olacak?

Önce kırılgan böbreği öğrenmeniz lazım. Kırılgan böbreği hayatınızın sonuna kadar size eşlik edecek bir arkadaş gibi düşünün. Arkadaşınızın huyunu öğrenip ona göre davranırsanız arkadaşlık sürer, kırılgan böbrek parçalanmaz.

Arkadaşımın huyu ne?

Arkadaşınızın hem iyi hem de kötü huyları var. Bu kitap arkadaşınızı tanımanıza yardımcı olacak.

İyi huyları nedir?

Böbreklerinde problem olduğunu öğrenen birçok hastanın ilk aklına gelen diyalizdir. Tedavilerine uymak koşulu ile kırılgan böbreği olan hastaların çok az kısmı diyaliz hastası olur.

Başka iyi huy?

Hastaların çoğu böbrek problemini öğrendiği zaman aslında böbrek sorunu yeni değildir, eskidir (E-Nabız sağolsun). Eğer böbrek hastalığı eskiyse ve yavaş ilerlemişse muhtemeldir ki ilerleme de yavaş olacaktır.

Başka?

Böbrek problemi hafifse tedavi çoğu kez sağlıklı yaşam ve kan basıncı kontrolüdür.

Pratik bilgi: Böbrek krizini (ileride yazacağım) önlerseniz böbrekler az da çalışsa bile hayatınız boyunca size yetebilir.

Başka?

Mevcut böbrek fonksiyonları korunabilir.

Arkadaşımın kötü huyu var mı?

Kırılgan böbrek çoğu kez düzelmez, böbrekler normale gelmez.

Başka kötü huy?

Çoğu kez iki böbrek de etkilenmiştir.

Başka?

Çoğu kez sinsi olmaya devam eder, takiplerinizi aksatırsanız kendinizi ciddi bir böbrek sorunu ile bulabilirsiniz.

Kırılgan böbrek nedir?

Böbreğin birçok görevi var, süzme görevinde hafif azalma varsa kırılgan böbrek olarak kabul edilebilir. 32 yıllık Nefroloji uzmanı olarak hafif böbrek problemi olan hastaların hastalıklarını anlamaları için en uygun terimin kırılgan böbrek olduğunu düşünüyorum.

Böbreğim kırılgan mı, nasıl anlayabilirim?

Eğer kan kreatinin değeriniz normalden biraz yüksekse böbreğinizin süzme görevinde azalma olabilir, büyük olasılıkla kırılgan böbreğiniz var demektir.

Pratik bilgi: Kırılgan böbrek yani hafif kreatinin yüksekliği ağrı yapmaz.

Normalden biraz yüksek ne demek?

Genel olarak 1.3-1.8 mg/dl civarı kırılgan böbrek için uygundur ama kreatinin 3 olsa da böbrek kırılgandır ama bu hastalarda böbrek sorunu genellikle hafif değildir.

EGFR diye bir şey duydum, kreatinin ile bir ilgisi var mı?

Evet. Bazı formüller vardır. Bu formüle hastanın yaş, cins, ırk ve kreatinin gibi değerleri yerleştirilerek EGFR hesaplanır. Kreatinin arttıkça EGFR düşer.

Kırılgan böbrek-EGFR ilişkisi nedir?

Genel olarak EGFR değeri 30-60 ml/dakika arası kırılgan böbrek için uygundur ama EGFR 30 ml/dakikadan küçük olsa da böbrek kırılgandır ama bu hastalarda böbrek sorunu genellikle hafif değildir.

EGFR’nin açılımı ve önemi nedir?

İngilizcesi estimated glomerular filtration rate yani tahmin edilen glomerüler filtrasyon değeridir. Glomerüler filtrasyon değerini anlamak için de kreatinin klirensi ölçülür. Eskiden böbrek hastalarında böbrek fonksiyonlarını anlamak için 24 saat süre ile idrar toplanırdı, günümüzde ise çoğu kez EGFR formülleri kullanılır.

Kırılgan böbreği anladım, peki kırılgan böbrek neden olur?

En sık 2 nedeni şeker hastalığı ve yüksek tansiyondur. Şeker ve yüksek tansiyon hastaları dönem dönem doktora giderek tahlil yaptırırlar ve böbreğe ait bir yakınmaları olmamasına rağmen böbrek testlerinde anormallikler olabilir.

Pratik olmayan bilgi: Kırılgan böbreğin en sık 2 nedeninin tansiyon ve şeker olmasının nedeni bu hastalıklarda kullanılan ilaçların başarısı sayesinde hastaların artık böbrek hastası olabilecek kadar uzun yaşamasıdır.

Pratik bilgi: Tansiyon ve şeker tedavinizi aksatmayınız.

Bu hastalarda kreatininden başka böbrek testlerinde de anormallik olabilir mi?

Evet. İdrarda protein saptanabilir. İdrarda protein kaçağı ve kanda kreatinin yükselmesi ayrı problemlerdir ama kırılgan böbreği olan bir hastanın idrarında protein kaçağı da varsa riski artmıştır, kendisine daha iyi bakması gerekir.

Üre ile kreatinin arasında bir ilişki var mı?

Kırılgan böbrekte hafif üre yüksekliği de beklenir ama kreatinin böbreğin süzme fonksiyonunu üreden daha iyi yansıttığı için bu kitapta üreden bahsedilmeyecektir.

Kırılgan böbreğin başka nedeni olabilir mi?

Taş, böbrek kistleri, idrar yolu tıkanması, idrar yolu infeksiyonu, nefrit gibi birçok böbrek hastalığı da kırılgan böbreğe yol açabilir. Kreatinin normal olsa bile tek böbrekli olmak da kırılgan böbrektir.

Pratik bilgi: Covid 19 gibi ateşli hastalıklara bağlı böbrek krizi de kırılgan böbrek nedeni olabilir.

Anladığım kadarı ile kırılgan böbrek tanımı kan kreatinin düzeyinin yüksek olması ile yakından ilişkili. Peki kırılgan böbrek olmadan da kreatinin düzeyi yükselebilir mi?

Evet yükselebilir. Bazı hormonal hastalıklarda, bazı kan hastalıklarında, bazı ilaçların kullanımında kreatinin yükselebilir ve hastalığın tedavisi, ilacın değiştirilmesi gibi müdahaleler ile kreatinin eski normal seviyesine dönebilir. Bu nedenle kreatinin yüksekliği olan her hasta iyi değerlendirilmelidir. Pandeminin bize öğrettiği online (uzaktan) hasta danışma ile de ikinci görüş alınabilir.

Pratik bilgi: Kırılgan böbrekte hafif halsizlik olabilir ama çok halsizlik beklenmez, eğer halsizlik çoksa başka neden araştırılmalıdır.

Pratik bilgi: Kırılgan böbrekte hafif kansızlık olabilir ama şiddetli kansızlık beklenmez, eğer kansızlık şiddetli ise başka neden araştırılmalıdır.

Kreatinin yüksekliği ile böbrek krizi arasında bir ilişki var mı?

Böbreğin süzme görevinin hızla bozulduğu böbrek krizinde kreatinin de hızla yükselir.

Pratik bilgi: Kreatinin ve EGFR hakkında daha fazla bilgi edinmek isterseniz kitabın sonundaki kaynaklara bakabilirsiniz (bu kitap gibi kaynaklar da web sayfamdan).

Şekerim, tansiyonum yok, bildiğim bir böbrek hastalığım da yok ama kreatininim yüksek çıktı. Böyle bir şey mümkün mü?

Evet. Böbreğin süzme görevinin hızla azaldığı böbrek krizinden sonra böbrekler genellikle normale döner ama dönmediği durumlarda kreatinin yüksek kalabilir.

Böbrek krizi nedir, tekrar açıklar mısınız?

Böbreğin süzme görevinin kısa sürede bozulmasıdır. Bu durumun kan tahlillerine yansıması kreatinin hızla ve çok yükselmesidir, kreatinin günler içinde 4-5-7 hatta 10 olabilir.

Pratik bilgi: Kırılgan böbrekte kreatinin genel olarak 1.3-1.8 mg/dl civarındadır.

Bir örnek verebilir misiniz?

Besin zehirlenmesi geçiriyorsunuz, hem kusmanız hem de ishaliniz var. Üstelik şiddetli ve uzun sürdü. Yeteri kadar sıvı, tuz alamadınız. Bu esnada böbrek krizine girebilirsiniz. İdrar yapmaya devam ettiğiniz için aklınıza böbrek hastalığı gelmedi bile. Hafif böbrek krizlerinde de kırılgan böbrek gibi böbrekle ilgili belirti olmayabilir. 2 gün sonra bulantınız ve ishaliniz geçti. Hafif böbrek krizi de düzelmeye başladı ama düzelme tam olmazsa hafif kreatinin yüksekliği yani kırılgan böbrek kalıcı olabilir. Özellikle yaşlılarda kusma ve ishal sonucu böbrek krizi ve kırılgan böbrek riski artmıştır.

Bir örnek daha verir misiniz?

Kalp anjiosu yaptıracaksınız. Anjio sırasında size damardan boyalı bir ilaç verilecek, bu ilaç böbreğe dokunabilir. Bu dönemde bol sıvı almanız gerekir ama bir nedenle sıvıyı alamadınız (acil anjio gerekti veya ilaç kusma yaptı). Bu esnada da böbrek krizine girebilirsiniz, hafif böbrek krizini fark etmezsiniz ve iyileşme tam olmazsa hafif kreatinin yüksekliği ve kırılgan böbrek kalıcı olabilir. Yaşlı iseniz risk arttı.

Pratik bilgi: Yaşlılar kırılgandır, kırılgan böbreği böbreğin yaşlanması olarak da düşünebilirsiniz.

Kırılgan böbreği de böbrek krizini de anladım. Peki ne yapmam gerekiyor.

Öncelikle çoğu kez böbrekle ilgili bir belirtisi olmayan bir hastalığınızın farkına vardığınız için sevinin. Sonra durumu kabullenin. Bu kitabı mutlaka okuyun. Bu kitabı saklayın ve dönem dönem okuyun. Bu kitap biraz uzun olabilir ama unutmayın şimdilik mucize tedavi yoktur.

Pratik bilgi: Kırılgan böbreğe yol açan yüksek tansiyon da belirtisiz olabilir.

Bu kitap biraz uzun değil mi?

İki konuya dikkatinizi çekmek isterim:

1.Bu kitap 40 yıllık hekimlik tecrübelerimi ama benden daha çok hastaların yaşadıklarını aktarmaktadır.

2.Mucize ve kolay bir tedavi yoktur.

Bu kitapta yazanların çoğunu hastalar yaşayarak zaten öğreniyor ve zarar görüyor ama önemli olan yaşamadan öğrenip hazırlıklı olmak.

Başından kalkmadan bu kitabı 1-2 saatte okuyabilirsiniz. Kıyaslamak gerekirse bir futbol maçı veya bir arkadaş toplantısı süresi kadar. Şimdi siz karar verin kitap uzun mu kısa mı.

Anladığım kadarı ile birçok öneride bulunacaksınız. Sizce en önemli 3 tanesi nedir?

Evet, çok öneride bulunacağım. Bu öneriler hepsi yılların tecrübesi ve hastaların yaşadıkları sorunlardan oluştu. Aslında hepsi önemli ama en önemli 3 tanesi derseniz:

1.Tansiyon kontrolü

2.Sıvısız kalmamak

3.Düzenli doktor kontrolü

Tansiyondan başlayalım?

Tansiyonla ilgili ilk önerim tansiyon çok düşmesin.

Yüksek tansiyonla ilgili öneri beklerken düşük tansiyon nereden çıktı?

Kırılgan böbreği olan hastaların en çok dikkat etmesi gereken böbrek krizine yakalanmamaktır. Böbrek krizinin en önemli nedeni de tansiyon düşmesidir.

Örnek verebilir misiniz?

Grip oldunuz, iştahınız kesildi, su içmekte çok zorlanıyorsunuz, ateşiniz çıktı terliyorsunuz, halsizsiniz. Tansiyonunuz düşmüş olabilir. Hele bir de tansiyon ilacı alıyorsanız. Halsiz olmasına, tansiyonu düşmesine rağmen tansiyon ilacını almaya devam eden çok hastam olmuştur. Bana bu nedenle böbrek krizinde gelen çok hastam olmuştur.

Bunu önlemek için ne yapmam gerekiyor?

Tansiyon düşüklüğünü anlamanın tek yolu tansiyonu ölçmektir. Halsizlik ve baş dönmesi varsa tansiyon mutlaka ölçülmelidir. Bu nedenle mutlaka bir tansiyon aletiniz olmalıdır. Kitabın sonunda önerilen kaynaklar bölümünde tansiyon aletleri ile ilgili bilgi bulabilirsiniz.

Tansiyonum düşük, ilacımı kesmeli miyim?

Doktorunuza danışmadan ilaç kesmek doğru değildir. Bazı tansiyon ilaçlarının tansiyon düşürmek dışında da yararları vardır, kalp hastalığı veya ritim bozukluğu için de kullanıyor olabilirsiniz. Doktorunuza ulaşamazsanız gecikmeden bir sağlık kuruluşuna başvurmanızı öneririm. Gecikmek böbrek krizinin şiddetini arttırabilir.

Pratik bilgi: Bu kitap genel bilgiler içermektedir. Doktorunuza danışmadan tedavinizde değişiklik yapmak hem doğru değildir hem de sakıncalı olabilir.

Tansiyon düşüklüğü ile ilgili bir örnek daha verebilir misiniz?

Böbrek hastaları su içmenin, sıvı almanın önemini öğrenmiştir ve dikkat ederler. Ama herkes gibi böbrek hastaları da ishal olabilir. İshalle birlikte sıvı kaybı artar. Hele bir de bulantı, kusma varsa hem sıvı kaybı hem de sıvı ihtiyacı artmıştır. Bu durum uzun sürerse tansiyon düşebilir ve böbrek krizi olabilir.

Pratik bilgi: Yaşlılar da kırılgandır, düşük tansiyon yaşlılarda düşmeye ve düşme sonucu kırıklara (kalça, omurga…) neden olabilir

Peki öneriniz nedir?

Tansiyon düşüklüğünü anlamanın tek yolu tansiyonu ölçmektir yani böbrek krizi riski varsa tansiyon yakın takip edilmelidir. Eğer ihtiyacımız olan sıvıyı ağızdan alamıyorsak damardan almamız gerekebilir. Tabi ishale yol açan hastalık da tedavi edilmelidir.

Pratik bilgi: Saatler süren ishal, bulantı varsa hastaneye gitmek gerekebilir.

Düşük tansiyonun önemini anladım, peki yüksek tansiyon?

Düşük tansiyon böbrek krizini tetikleyebilir, yüksek tansiyon ise uzun dönemde böbreği daha da bozabilir. Bu nedenle tansiyonun kontrol altına alınması çok önemlidir. Benim sadece tansiyon kontrolü ile 20 yıldan uzun süre ile takip ettiğim kırılgan böbreği olan hastalarım vardır.

Pratik bilgi: Kreatinin değeri 2’nin üzerine bile çıksa tansiyon kontrolü ile yıllarca kreatinin yükselmeyebilir.

Tansiyonumu kontrol altına almak için ne yapmalıyım?

Önce hem tansiyona hem de böbrek hastalığına yol açan neden araştırılmalıdır. Tansiyonun nedeni böbrek hastalığı olabileceği gibi böbrek hastalığının da nedeni yüksek tansiyon olabilir. Bazen hangisi önce ayırt etmek zor olabilir. Aynen tavuk mu önce yumurta mı önce gibi bir durumdur. Ama neden ne olursa olsun tansiyon kontrol altına alınmalıdır.

Kırılgan böbreğime yol açan bir hastalık bulunamadı, tansiyonumu nasıl düşüreceğim?

Öncelikle yaşam düzeni değişiklikleri yapılmalıdır. Tuz azaltılmalı, spor yapılmalı, fazla kilo varsa verilmeli ve alkol sınırlandırılmalıdır. Sağlıklı beslenme çok önemlidir.

Pratik bilgi: Bazı böbrek hastalıklarında tuz kaybı olabilir, ilave tuz desteği gerekebilir. Her hastanın özellikleri farklıdır.

İlaç konusunda ne öneriyorsunuz?

İlaç konusu doktorunuzun bileceği iş. Kırılgan böbreği olanların genellikle tansiyonu yüksektir ve tansiyon ilacına, hatta ilaçlarına ihtiyaçları vardır ama hangi ilaç konusu tekrar ediyorum doktorunuzun bileceği iş.

Tansiyon ilacı kullanırken nelere dikkat etmeliyim?

1.İlaçlarınızı aksatmayın.

2.İlaç prospektüsleri bazen kafa karıştırıcı olabilir, prospektüslerin çoğunda böbrek hastaları ile ilgili uyarılar vardır. Eğer bir tereddütünüz varsa doktorunuzla paylaşın, gerekirse ikinci görüş alın.

3.Genel olarak ortalama kan basıncınız 130/80 mmHg’nın (13/8 cmHg) altında olmalıdır.

Tansiyonum bir türlü düşmüyor, ne yapmalıyım?

1.İlaçlarınızı aksatmayın (tekrar ama önemli).

2.Yaşam düzeni değişikliklerinizi yeniden gözden geçirin.

3.Tansiyona yol açan bir neden var ise mutlaka tedavi edilmelidir.

Pratik bilgi: Fazla kilo veya uyku apnesi varsa tansiyon düşmeyebilir.

Tansiyon ilacı bağımlılık yapar mı?

Yapmaz.

Tansiyon ilacı böbreğe dokunabilir mi?

Genel olarak tansiyon ilaçları böbreğe dokunmaz. Yüksek tansiyonun böbreğe vereceği zarar her zaman ilacın olası zararından daha fazladır. Hatta böbrek koruyucu tansiyon ilaçları vardır. İlaca bağlı yan etkileri anlamak için doktor kontrolü aksatılmamalıdır.

Tansiyon ilaçlarının yan etkisi var mı?

Tansiyon ilaçlarının en önemli yan etkisi tansiyonu fazla düşürmesidir. Böbrek krizini hatırlatırım. Ayrıca öksürük, bacaklarda şişme, çarpıntı, nabız düşmesi de olabilir. Ama bu durumların başka nedeni de olabilir. Bu nedenle ilaca başladıktan sonra kendinizde gözlemlediğiniz her farklı durumu doktorunuzla paylaşınız.

Pratik bilgi: Bacaklarda şişmenin nedeni ilaçlar da böbrek hastalığı da olabilir. Anlamanın tek yolu doktor kontrolüdür.

Tansiyon tedavisinin önemini anladım. Ne kadar su içmeliyim?

Böbrek hastaların çoğu günde 2.5-3 litre arası sıvı almalıdır. Bunun nedeni de böbrek hastasının günde yaklaşık 2 litre idrar yapması gerektiğidir (hastaya göre artabilir azalabilir). Kırılgan böbreği olanlar idrarlarını yoğunlaştıramayabilirler, bu nedenle vücutta birikmiş maddeleri atmak için daha fazla idrar yapmaları gerekir.

Pratik bilgi: Böbrekleri normal bir kişi günde yarım litre idrarla bile atması gereken maddeleri böbrekle atabilir.

2 litre idrar yapmanın önemini anladım, peki günde 2.5-3 litre sıvı nereden geliyor?

Hepimiz idrar dışında da sıvı kaybediyoruz, nefes alıp verirken, terle veya dışkı ile. Bu kayıpları yerine koyabilmek için günde 2.5-3 litre arası sıvı almalıyız.

Günlük 2.5-3 litre sıvı almak her böbrek hastası için zorunlu mudur?

Tekrar hatırlatırım, burada yazdıklarım genel bilgilerdir. Kalp problemi olan, kısa ve zayıf hastaların daha az sıvı almaları yetebilir/gerekebilir. Bazen de idrar yolu iltihabı veya böbrek taşı varsa daha fazla sıvı almak gerekebilir.

Pratik bilgi: Kırılgan böbrekte su içmek önemlidir ama su içmek kırılgan böbreği tedavi etmez.

Pratik bilgi: Daha fazla su içmek böbreği çalıştırmaz.

Pratik bilgi: Daha fazla su içmek böbreği yormaz.

Günlük 2.5-3 litre su mu sıvı mı?

Her türlü sıvı olur ama dikkat edilmesi gereken alınacak sıvının şeker ve tuz içeriğidir, Tuzsuz/şekersiz veya az tuzlu/şekerli olmalıdır. Örneğin kola gibi gazlı şekerli içecekler, sodadan uzak durulmalıdır. Çay, kahvenin içindeki sıvı da kabul edilebilir ama ne çay ne de kahve aşırı tüketilmemelidir. Zaten kırılgan böbreği olanlar hiçbir şeyi aşırı yememeli, içmemelidir.

Pratik bilgi: Çoğu kırılgan böbrek hastası için diyet sadece makul beslenmedir. Her şey yenilip içilebilir ama makul ölçüde. Bu pratik bilginin de genel olduğunu hatırlatırım.

Ben içtiğim suya, aldığım sıvıya dikkat ediyorum yani zaten yeterli alıyorum.

Böbrek hastalarının çoğu zaten yeterli sıvı almanın önemini kavramışlardır ve dikkat ederler. İşler yolunda iken sıvı dengesi sorun olmaz. Ama ishal, kusma, bulantı, ateşli hastalık gibi durumlarda sıvı ihtiyacı artabilir veya sıvı almada aksamalar olabilir.

Bu durumlarda ne öneriyorsunuz.

Daha atak olmak gerekir. Sıvı almada aksaklık olursa tansiyon düşebilir, böbrek krizi olabilir, bu nedenle bir sağlık kuruluşuna gidip damardan sıvı almak gerekebilir.

Pratik bilgi (tekrar): Saatler süren ishal, bulantı varsa hastaneye gitmek gerekebilir.

Yeteri kadar su içtiğimi, idrar yaptığımı nasıl anlayabilirim?

Hepimizin bir alışkanlığı var, böbrek hastası olduğumuzu öğrendikten sonra da kendimize bir çeki düzen veririz. Eğer kreatinin düzeyimiz artmıyorsa pratik olarak yeteri kadar su içip idrar yapıyoruz demektir.

İçtiğim sıvıyı ve çıkardığım idrarı ölçmeli miyim?

Bu soruyu özellikle yazdım. Bir hastam aman susuz kalmayayım diye her içtiğini yazıyor ve çıkardığı idrarı toplayıp ölçüyordu. Tam anlamı ile kendine eziyet ediyordu.

Tartılmanın bir önemi var mı?

Tabi ki var. Kilonuz değişmiyorsa, kan kreatinin düzeyiniz artmıyor veya azalmıyorsa muhtemelen yeteri kadar sıvı alıyorsunuz demektir. Tartıdaki 2-3 kilo değişiklikler az veya fazla sıvı almakla ilişkili olabilir.

Pratik bilgi: Günler içinde olan 2-3 kilo değişiklikleri çoğu kez sıvı dengesi ile ilişkilidir.

Pratik bilgi: Böbrek problemi olmayan kişilerde şok diyetlerle (1 haftada 5 kilo gibi) oluşan kilo kayıpları sıvı kaybı ile ilişkilidir.

Kilom ve kan kreatininim dengede, o zaman düzenli doktor kontrolünün önemi nedir?

Kırılgan böbreği olan hastaların çoğu tedavilerini aksatmazlarsa uzun süre diyaliz hastası olmazlar ama böbreği sağlam insanlar gibi birçok sağlık sorunu ile karşılaşırlar, birçok ilaç kullanmaları gerekebilir. Bu durumlarda yani böbrek dışı sorunlarda böbrek hastalıkları doktoru ile temasa geçmekte de fayda vardır. Ayrıca sizin farkına varamadığınız veya önemsemediğiniz bazı sorunlar böbreğe zarar verebilir. Bu nedenle kan kreatinin dengeniz ve kilonuz ne olursa olsun 6-12 ayda bir (bazen daha sık) nefroloji kontrolünden geçmenizi öneririm.

Tansiyon tedavisini, sıvı almayı ve doktor kontrolünün önemini anladım. İlaç kullanırken nelere dikkat etmeliyim?

Günümüzde böbrek hastaları gerçekten çok şanslı. Şu anda böbrek hastaları için önerdiğimiz, böbreği koruyan ilaçların çoğu ben Nefroloji eğitimine başladığım zaman yoktu.

Örnek verebilir misiniz?

Yine tansiyon ilacı diyeceğim. Bazı tansiyon ilaçları hem tansiyonu düşürür hem de böbreği korur. Yani bir ilacın, maddenin sadece tansiyonu düşürmesi yetmez, böbreği de koruması lazımdır.

Başka?

Yeni çıkan bazı şeker ilaçları hem şekeri kontrol altında tutar hem de böbreği korur.

Başka?

Zayıflama iğneleri son zamanlarda popüler oldu. Bazı zayıflama iğneleri hem kilo verdirebilir hem de böbreği koruyabilir.

Başka?

Potasyumu düşüren ilaçlar, potasyumu daha az yükselten ilaçlar, fazla asiti dengeleyen ilaçlar. Bir de hastalığa özel ilaçlar, örneğin IgA nefropatisi, polikistik böbrek hastalığı gibi.

IgA nefropatisi, polikistik böbrek hastalığını ilk kez duydum.

Böbrek hastalığının tansiyon ve şeker dışında da nedenleri olabilir. Sizde bu hastalıklardan birisi varsa doktorunuz size söylemiş olmalı.

Pratik bilgi: Bu ilaçlardan hangisinin size uygun olduğunu doktorunuz bilir. Doktor kontrolü bu nedenle de önemlidir.

Pratik bilgi (tekrar): Bu kitap genel bilgiler içermektedir. Doktorunuza danışmadan tedavinizde değişiklik yapmak hem doğru değildir hem de sakıncalı olabilir.

Böbrek dışı ilaçlarda neye dikkat etmeliyim?

Bu konu çok önemlidir. Böbrekler ilaçlara bağlı yan etkilerden en çok zarar gören organlardan birisidir. Yaşlı hastaların hele yaşlı böbrek hastalarının çoğu çok sayıda ilaç kullanır. Bu ilaçların uygun olup olmadığı mutlaka kontrol edilmelidir. Günümüzde böbrek hastaları bu nedenle de şanslıdır çünkü böbreğe dokunmayan veya doz azaltılarak kullanılabilen çok ilaç alternatifi vardır.

Pratik bilgi: Doğru ilaç kullanımı böbrek krizini önleyebilir.

Diş tedavisi olacağım, doktorum ilaç verdi, rahatlıkla kullanabilir miyim?

Öncelikle diş doktorunuza böbrek hastası olduğunuzu söylemeniz gerekir. Mümkünse tedaviyi diş doktorunuz ve böbrek doktorunuz beraber düzenlemeli, böbrek doktorunuzun da önerileri dikkate alınmalıdır. Özellikle bazı ağrı kesiciler problem olabilir.

Grip oldum, doktorum ilaç verdi, rahatlıkla kullanabilir miyim?

Kırılgan böbreği olan hastalarda gribin böbrek krizini tetikleyebileceğini bir kez daha hatırlatmak isterim. Öncelikle doktorunuza böbrek hastası olduğunuzu söylemeniz gerekir. Mümkünse tedavi düzenlenirken böbrek doktorunuzun önerileri de dikkate alınmalıdır.

Böbreğime dokunur korkusu ile hiç ilaç kullanmıyorum.

Gereksiz ilaç kullanmaktan tabi ki kaçınmak gerekir. Ama unutmayın kırılgan böbreği olan hastaların çoğunda kalp sorunu da olabilir, bu nedenle tansiyon ilacının yanı sıra ritim düzenleyici, kolesterol düşürücü, kan sulandırıcı kullanmak gerekebilir. Sonuç olarak size böbrek hastalığı dışı bir sorun nedeni ile ilaç verildi ise böbrek doktorunuza danışarak ilacı kullanabilirsiniz, kullanmalısınız.

Pratik bilgi: Kalbine iyi bakan böbreğine de iyi bakmış olur.

Her ilaç kullanmam gerektiği durumda böbrek doktoruma ulaşamıyorum.

Haklısınız bazen zor oluyor. Bilinçli hasta olmanın ve düzenli doktor kontrolünün önemi de burada. Kontrollerini aksatıp yıllar sonra kreatinin 4-5 olunca panik halinde muayeneye gelen hastalarım olmuştur. Pandeminin bize öğrettiği online (uzaktan) hasta danışma ile de bir böbrek doktoruna ulaşmak mümkündür.

Pratik bilgi: Sıvısız kalmamak ilaçlara bağlı olası yan etkiyi azaltabilir.

Komşum bitkisel bir ilaç önerdi, doğalmış, böbreğe iyi gelirmiş.

Hekimlik hayatımda beni en çok üzen meselelerden birisi de hastaların aşı ve ilaçlar konusunda haklı olarak gösterdiği titizliğin onda birini bile bitkisel ürünler için göstermemeleridir. Bitkisel, doğal gibi kelimeler pazarlama ifadeleridir. Bitkisel ürünlerin denetimi ilaçlar kadar sıkı olmadığı için yan etki olasılıkları daha fazla olabilir. Böbrekler bitkisel ürünlere bağlı yan etkilerden en çok zarar gören organlardan birisidir. Hekimlik hayatımda bitkisel ürünlere bağlı böbrek sorunları olan çok hasta gördüm ve okudum.

Pratik olmayan bilgi: Böbreğe iyi gelen bir bitkisel ürün olsa bu bitkisel ürünü bulan kişi herhalde Nobel ödülünü kazanır.

Örnek verebilir misiniz?

İlk örnek ilerlemiş bir kanser hastası, umudu azalmış. Haklı olarak iyileşmek istiyor. Mucize tedavi diye satılan bir bitkisel ürün almış, dünyanın da parasını bayılmış. Sonuç hem kanseri iyileşmedi hem de böbreği bozuldu. Böbrek bozulunca da mevcut tedavi seçenekleri azaldı.

Başka örnek.

İsmini vermeyeceğim, bir doktor. Hastalara tansiyon, kanser, böbrek yetmezliği kürleri pazarlıyordu. Gazetede vefat haberini okudum. Ölüm nedeni kanserle ilişkili böbrek yetmezliği imiş. Ölüm yeri Amerika. Kendi pazarladığı ürünler herhalde işe yaramamış, muhtemelen de hiç kullanmamıştır.

Pratik olmayan bilgi: Avcı avına acımaz.

Avcı avına acımaz’ı biraz açar mısınız.

Her hasta bir an önce iyileşmek ister. Kısa sürede iyileşmek bazı hastalarda gerçekleşir ama ne yazık ki tüm hastalar iyileşmez. Hastalığı uzun süreli olan insanlar daha kolay kandırılabilir. Bunu bilen satıcılar hastaları aldatabilir, hastayı insan olarak görmez. Örneğin sahte peynir satan birisi yiyecek olanı düşünür mü, çocuk, hamile bir kadın bozuk peynirden yemiş umursar mı. Bu satıcılar yani avcılar için hastalar sadece tuzağa düşürdükleri birer avdır. Umut ticareti yaparlar. Bazı avcılar hastaları tuzağa düşürmek için oltalama yöntemi kullanır.

Oltalama yöntemi nedir?

Her oltada balık gelmez, bazen az bazen çok beklemek zorunda kalırsınız ama sonunda balık tutarsınız. En saçma gözüken tedavi bile olsa reklam yaparsanız (özellikle sosyal medyada) yani oltayı çok sallarsanız oltaya yakalanan birileri olabilir. Tedavi olanağı sınırlı olan hastaların oltalama yöntemi ile kandırılmaları daha kolaydır.

Tuzağa düşmemek için daha dikkatli olmalıyım. Bitkisel ürünlerle ilgili başka bir örnek daha verebilir misiniz.

Bu sefer örnek Fas’tan. Doğal diye satılan bir saç boyasını kullanan onlarca kadında böbrek krizi olmuş, yoğun bakıma yatmak zorunda kalmışlar.

Başka örnek.

Doğal diye pazarlanan zayıflama ilacına bağlı böbrek yetmezliği.

Başka.

Bu da son olsun. Kas güçlendirmek için takviye alan bir hastam bacaklarda şişme ve kreatinin yüksekliği nedeni ile gelmişti, uzun süre takip ettim ama hasar çoktu, ok yaydan çıkmıştı. Böbrek yetmezliği ilerledi. Neyse ki şanslıydı, annesi böbreğini verdi. Şimdi takviye ilaç kullanmaya tövbe etmiş durumda.

Bitkisel ürünlerin başka zararı var mı?

Burada yine bir pazarlama ifadesinden bahsetmek istiyorum. Alternatif. Bir hasta eğer normal tedavisini ihmal edip bitkisel ürünlere yönelirse zarar görebilir. Bitkisel ürünler alternatif olmaz, olsa olsa tamamlayıcı olabilir o da doktor onayı ile.

Pratik olmayan bilgi: Tıbbın alternatifi olmaz. Bir ürün veya tedavi yararlı ise doktorlar hastalarına önerir yani alternatif olmaktan çıkar. Faydası gösterilmiş bir ürün/tedaviyi doktorun önermemesi için bir neden yoktur.

Nasıl beslenmeliyim?

Beslenme işi başlı başına bir kitap konusu ama kırılgan böbreği olan hastaların çoğunda sağlıklı beslenme yeterlidir. Kitabın sonunda önerilen kaynaklar bölümünde beslenme ile ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz.

Pratik bilgi (tekrar): Çoğu kırılgan böbrek hastası için diyet sadece makul beslenmedir. Her şey yenilip içilebilir ama makul ölçüde. Bu pratik bilginin de genel olduğunu hatırlatırım.

Şeker hastasıyım, nasıl beslenmeliyim?

Kırılgan böbreğinizin nedeni şeker hastalığı ise sadece şeker hastalığına yönelik diyet bile böbrekler için yeterli olabilir. Bu konuda son söz doktor ve beslenme uzmanının.

Tuz azaltmam gerekiyor mu?

Tuz işi biraz karışık, genel olarak tuzu azaltmak gerekir. Bazı böbrek hastalıklarında ise böbrekten tuz kaybı vardır, tuz desteği gerekir. İdrar söktürücüler kanda tuz seviyesini düşürebilir (özellikle yaşlılarda ciddi sorunlara neden olabilir), kanda tuz seviyesi düşünce bulantı, kusma yaparak sıvı alımınıza engel olabilir. Tansiyon düşebilir, tansiyon düşerse tuz hatta tuzlu serum almak gerekebilir. Karışıkmış değil mi. Düzenli doktor kontrolünün önemini sanırım bir kez daha anladınız.

Pratik bilgi: Tuzu azaltmanın en etkin yolu yemeklerin az tuzlu/tuzsuz pişmesi ve ekmek dahil hamur işlerinin azaltılmasıdır. Sadece sofrada tuzluk kullanmamak tek başına yeterli olmaz.

Fazla kilolarım var, kilo vermenin böbreğime faydası var mı?

Kesinlikle var. Fazla kilolar genel sağlığımız gibi böbreklerimizi de olumsuz etkileyebilir. Ama unutmayalım hızlı kilo vermek yıkım demektir.

Pratik bilgi (tekrar): Günler içinde olan 2-3 kilo değişiklikleri yani hızlı kilo verme çoğu kez sıvı dengesi ile ilişkilidir.

Vitamin, takviye almalı mıyım?

Kırılgan böbreği olan hastaların böbrek için özel bir takviye almasına gerek yoktur. Ama kontrollerde D vitamini, demir, folik asit eksik çıkarsa tedavi edilmelidir. Eğer alacaksanız da doktorunuza danışmadan almayınız.

Pratik olmayan bilgi: Takviyelerin en büyük zararı hastaları ilaçtan uzaklaştırarak faydalı olabilecek tedavileri aksatmalarıdır.

Çok stresli bir yapım var. Alkol alabilir miyim?

Dönem dönem gazetelerde, sosyal medyada günde 1-2 kadeh şarabın strese, kalbe iyi geldiğine dair haberler okuyoruz. Çok içiyorsanız mutlaka azaltmalısınız çünkü aşırı alkol karaciğer, kalp ve böbreğe de zarar verebilir. Üzerinde pek durulmaz ama alkol önemli bir kanser nedenidir.

Az alacağım, peki ne kadar alkol alabilirim?

En iyi alkol sıfır alkoldür.

Sigara böbreğe dokunur mu?

Sigaranın akciğer ve kalbe dokunduğunu hepimiz biliriz. Sigara böbreğe de dokunabilir. Kırılgan böbreği olanlar uzun süre ve diyaliz hastası olmadan yaşamak istiyorlarsa sigaradan uzak durmalıdır.

Spor yapabilir miyim?

Tabi yapabilirsiniz hatta yapmalısınız. Spor yapmak sağlıklı yaşamın bir parçasıdır.

Pratik bilgi: Kırılgan böbreği olan hastaların çoğunda tedavi sadece sağlıklı yaşamdır.

Hangi sporu yapabilirim?

En pratik spor yürüyüştür. Haftada 5 kez 30-45 dakika yürüyüş yapılabilir ama önerim hareket edin de nasıl ederseniz edin. Sadece kendinizi zorlamayın, sakatlanmayın. Zinde ve aktif olmaya çalışın.

Pratik bilgi: Size en uygun sporu doktorunuz bilir.

Ben sorularımı sordum. Başka öneriniz var mı?

Önce yazdıklarımı hatırlatayım. Böbrek krizinin, tansiyon kontrolünün, sıvı almanın, düzenli doktor kontrolünün, doğru ilaç kullanmanın, beslenmenin, bitkisel ürünlerden kaçınmanın, sigara/alkolün zararlarının ve sporun önemini sanırım anladınız. Lütfen bunları defalarca okuyup özümseyin. Bazı bilgiler hayatınızı kurtarabilir. Yüksek tansiyonunu, tansiyon düşüklüğünü, sıvı kaybını tedavi ederek hem hayatını hem de böbreklerini kurtardığım yüzlerce hastam oldu. Şimdi de pratik başka öneriler:

1.Yeterli uykuya dikkat edin. Size aksi söylenmedikçe uykudan önceki 2-3 saat pek sıvı almayın, eğer alırsanız idrar nedeni ile uyku düzeniniz daha fazla bozulabilir. Susuz kalmamak için gece saat kurup su içmek için kalkan bir hastam olmuştu, o kadar abartmaya gerek yok.

2.Günde 2-3 litre arası sıvı alıyorsanız acaba yeterli su içmiş miyim diye idrar renginizi takip etmeyi bırakın. Acaba su içmekten geri mi kalıyorum diyerek idrarın koyuluğunu takip eden hastalarım olmuştur.

3.Uygun hazırlık ile her türlü ameliyatı olabilirsiniz, ameliyattan önce mutlaka doktorunuzun önerilerini alın. Mümkünse ameliyatınızı sabah saatlerinde olun ve en kısa sürede sıvı almaya başlayın.

4.Diş tedavisi yaptırmanıza engel bir durum yok ama sıvısız kalmayın. Diş hekiminizin önereceği ağrı kesici ve antibiyotiklerin böbreğinize zarar vermeyeceğinden emin olmak için doktorunuzla önceden temasa geçin.

5.Bu kitabın sonunda bahsettiğim kaynaklardan mutlaka yararlanın.

6.Yaşınıza ve cinsiyetinize uygun kanser taramalarını (mamografi, prostat muayenesi, gastroskopi, kolonoskopi, rahim ağzı kanseri taraması gibi) aksatmayın. Kırılgan böbrek kanser riskini arttırabilir.

7.Kolonoskopi yaptıracaksanız böbreğe dokunmayan bağırsak temizleyiciler kullanmaya dikkat edin. Kolonoskopinin sabah saatlerinde olması için çaba gösterin ve en kısa sürede sıvı almaya başlayın. Gerekirse damardan sıvı alın.

8.Diş çekimi, ameliyat, kolonoskopi gibi açlık gerektirebilecek işlemlerin sabah saatlerinde olmasına dikkat edin.

9.Grip, ishal, öksürük gibi ateşe yol açabilecek hastalıklarda doktora gitmekte pek gecikmeyin.

10.Grip dahil aşılarınızı olun. Covid 19 pandemisinin en çok zarar verdiği hasta gruplarından birisi de böbrek hastaları olmuştur.

11.Sıcak havalarda pek dışarı çıkmayın.

12.Sosyal medyadan öğrenilebilecek mucize bir tedavi yoktur. Sansasyonel sosyal medya hesaplarından uzak durun. Oltalama yönteminin tuzağına düşmeyin. Sosyal medya hesaplarımda, web sayfamda sansasyonel bilgi paylaşmam, takip etmenizi öneririm.

13.Ev dışında tuvalete gitmemek için sıvısız kalmayın. Bu uyarım özellikle kadınlara.

14.Genel olarak hazır gıdalardan uzak durun. Hazır gıdalar genel olarak tuz, şeker ve fosfordan zengindir.

15.Mide, akciğer, bağırsak, beyni etkileyen herhangi bir hastalığınız varsa mutlaka tedavilerinizi yaptırın.

16.Kalp sağlığınıza özellikle dikkat edin. İlaçlı anjiyolardan, stent konulmasından önce mutlaka böbrek doktorunuzla görüşün.

17.İlaçlı tomografi, anjiyo yapılacaksa mutlaka böbrek doktorunuzla görüşün.

18.Genel olarak manyetik rezonans çekiminde verilen boyalı ilaçlar kullanılabilir tabi doktorunuza danışarak.

19.İdrarınızda köpük varsa nedeni protein kaçağı olabilir. Tedavilere daha fazla dikkat etmek gerekir.

20.Katı diyetlerden, katı uygulamalardan, aşırılıklardan hep uzak durun. Böbreklerin değişik durumlara uyum kapasitesi çok yüksektir ama bunu zorlamayın. Örneğin kırılgan böbrek hastalarının çoğu bir adet muz yiyebilir ama 1 kilo muz yemek sakıncalı olabilir.

21.Kabız kalmamaya çalışın. Kabızlık potasyum dengesini olumsuz etkileyebilir.

22.Çoğu hasta için Akdeniz tipi beslenme ve DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension, Hipertansiyonu durdurmak için diyetsel yaklaşım) yeme planı yeterlidir.

23.Hatta çoğu hasta eğer bir besin allerjisi yoksa doktorunun onayını almak koşulu ile her şeyden ölçülü yiyebilir.

24.Üre, kreatinin düşürmek için katı diyet yapmak, önerilen/izin verilen miktardaki kadar eti bile yememek beslenme bozukluğuna yol açabilir. Bu nedenle size önerilen beslenme planına sadık kalın.

25.Tahlil zamanı gereğinden fazla su içerek üre, kreatinin düşürmeye çalışmayın. Fazla su içtikten sonra kanda kreatininin düşmesi böbreğin daha iyi çalıştığı anlamına gelmez.

26.Ultrasonografide böbrekleriniz küçük değilse kırılgan böbreğinizin nedenini mutlaka doktorunuza sorun. Kırılgan böbreğin en sık nedeni olan şeker hastalığında böbrekler küçülmeyebilir.

27.Doktora gitmeden önce böbrekle/tansiyonla ilgisi olsun olmasın mutlaka kullandığınız tüm ilaçların bir listesini yapın. Dozlarını da yazmayı unutmayın. Kaydettiğiniz kağıdı evde bırakmayın. Yazmaya üşeniyorsanız fotoğrafını çekin.

28.Takviye alıyorsanız mutlaka doktorunuzla paylaşın. Takviye ürünlere bağlı yan etkilerin en sık görüldüğü organlardan birisinin böbrek olduğunu hiçbir zaman unutmayın.

29.Günümüzde kullanımı giderek artan magnezyum takviyelerine dikkat çekmek isterim. Magnezyum böbrekten atıldığı için kırılgan böbrekte vücutta gereğinden fazla magnezyum birikimi olabilir.

30.Doktora gitmeden önce en azından birkaç gün tansiyonunuzu ölçerek kaydetmeye çalışın. Kaydettiğiniz kağıdı evde unutmayın.

31.Doktora giderken evden acele ile çıkmayın, doktora götürmeniz gereken evrakları, tahlil, film sonuçlarını yanınıza aldığınızdan emin olun. Özel laboratuvarlarda yapılan bazı tahliller E-Nabız’da olmayabilir.

32.E-Nabız, E-Devlet şifrelerinizi unutmayın.

33.Kan kreatinin değerlerinizin kaydını tutun. Kreatinin düzeylerindeki ani artışların ya böbrek krizini takiben ya da doktor kontrolünü uzun süre aksatmış iseniz olduğunu göreceksiniz.

34.Ben yaşlıyım, yaşlanınca böbrekler bozulabilir diye düşünmeyin/kabullenmeyin. Yaşlılarda böbrek hastalığı daha sıktır ama yaşlanmak tek başına bir böbrek hastalığı nedeni değildir, mutlaka nedeni araştırılmalıdır.

35.Kırılgan böbreğin belirtisi olmasa da bir hastalık olduğunu kabullenin ve gerekli önlemleri alın. Olağan dışı durumlarda nasıl davranmanız gerektiğini özümseyin.

36.Kırılgan böbreğiniz varsa farkında olduğunuz için sevinin, kendinizi böbrek krizinden daha iyi koruyabilirsiniz. Kırılgan böbrekten korkmayın böbrek krizinden korkun.

37.Yeni bir sorunla karşılaşırsanız ve doktorunuza ulaşamıyorsanız böbrek krizinden korunmak için online (uzaktan) muayene seçeneğini değerlendirin.

38.Ailenizde böbrek hastaları varsa hastalığın ne olduğunu öğrenmeye çalışın, hele böbrekten parça alınmışsa.

39.Gereksiz ilaç, vitamin, takviye kullanmayın.

Son öneri: Bu önerilerin hepsi bu kitap gibi genel bilgilerdir. Lütfen doktorunuza danışmadan tedavinizde değişiklik yapmayınız.

Amma çok öneride bulundunuz. Bunları öğrenince aklıma yeni sorular geldi. Böbrek krizinin en sık nedenlerini yazar mısınız?

1.Susuz, sıvısız kalmak

2.İshal

3.Bulantı, kusma

4.Ateşli hastalıklar

5.Grip, Covid

6.Bilinçsiz ilaç kullanımı

7.Ani tansiyon düşmesi

8.Yeterli hazırlık olmadan ameliyat olmak.

Kırılgan böbrek ve böbrek krizi ile ilgili internette araştırma yaptım, pek bir şey bulamadım.

Haklısınız. Kırılgan böbrek ve böbrek krizi kavramlarını konunun daha iyi anlaşılması, yazdıklarımın daha kolay okunması için ben yarattım. Ama tıbbi karşılıkları olarak Kırılgan böbrek yerine Kronik Böbrek Hastalığı Evre 2-3, Böbrek krizi yerine Akut Böbrek Hasarı kullanılabilir.

Uzun süre takip ettiğiniz hastalar var mı?

Evet. Kreatinini 1.5-2 arası olup 20 yılı aşkın süre takip ettiğim hastalarım var. 40 yıllık hekim olunca uzun süre takip etme şansınız da oluyor. Sonuç olarak, kırılgan böbreği olan hastalar tedavi ve kontrollerini aksatmazlarsa diyaliz hastası olma olasılıkları düşüktür.

Bu kitap genel bilgi verme amacıyla hazırlanmıştır. Hastalıkların kesin tanı ve tedavisi ayrıntılı klinik muayene gerçekleşmeden hiçbir şekilde yapılmaz. Her bireyin rahatsızlığının tedavisinin kendisine özgün olduğu unutulmamalıdır.

ÖNERİLEN KAYNAKLAR

EGFR NEDİR?

https://tekinakpolat.com/egfr-nedir/

KREATİNİN NEDİR NE DEĞİLDİR?

https://tekinakpolat.com/kreatinin/

BESLENME

https://tekinakpolat.com/bobrek-hastasi-yemek-listesi/

ÜREM KREATİNİNİM YÜKSEK DİYALİZİ NASIL ÖNLERİM KİTABI

https://tekinakpolat.com/urem-kreatininim-yuksek-diyalizi-nasil-onlerim-2-baski/

TANSİYON ALETLER LİSTESİ

https://tekinakpolat.com/tansiyon-aletim-guvenilir-mi/

https://tekinakpolat.com/hangi-tansiyon-aletini-alayim/